15 Aralık 2020 Salı

 

Kültür İçin Alan‘ın desteğiyle gerçekleştirdiğimiz “Dıştan İçe İçten Dışa“ adındaki programlarımızın son programındayız. 

 Fulya Erdemci İle Mehmet Ali Boran‘ın “Kamusal Alanda Sanat“ sunumunda buluşmaya bekleriz. 


12 Ekim 2020 Pazartesi

''Yoklarla Konuşmak''

 


Yoklarla Konuşmak / Talking with the Non-Existent

Sanatçılar: Hera Büyüktaşcıyan – Mehmet Ali Boran

Küratör: Ahmet Ergenç

 

Mehmet Ali Boran ve Hera Büyüktaşcıyan’ın, merkezinde iki ‘kuş’un durduğu, hatta kuşların anlatıcı olduğu bu videoları, benzer bir anlatı biçiminin yanı sıra ortak bir derdi de paylaşıyor: geçmişi kurtarmak, geçmişin ‘hayaletleri’ni konuşturmak ve bugünü o kurtarılan hayaletlerle birlikte yeniden okumak. Geçmişi unutturma, tahrif etme ya da hayaletleştirme politikasının temel ideolojik hamlelerlerden biri olduğu düşünülürse, bu iki video da hakim ideolojik anlatıya karşı birer müdahale gerçekleştiriyor. Ve bu müdahaleler, Foucault’nun ‘karşı-tarih’ ve ‘karşı-hafıza’ dediği şeyin yolunu açabilecek birer patika daha açıyor.

Derrida’nın (artık çok bilinen ve üzerine çok konuşulan) hayalet-bilim (hauntology) kavramı bu iki video için de kullanılabilir. Derrida’nın önerdiği yöntem tarihin ya da anlatıların ‘hayaletleri’ne bakmak ve resmi manzarayı ya da anlatıyı yapısöküme uğratmaktı. Ontoloji değil, hontoloji. Varolana değil, varolmayana bakmak. Ya da Sevim Burak’ın dediği gibi: “Yoklarla konuşmak.” Burada, hem Boran hem de Büyüktaşcıyan geçmişin hayaletimsi hikayelerini konuşturuyorlar: ‘yok’ sayılanlarla bir konuşma. 

Büyüktaşcıyan, ‘Ne Yerde Ne Gökte’ adlı video işinde bir kuş figürü üzerinden zamanlar arası bir yolculuğa çıkarak, şimdi ile geçmişi üst üste bindirerek bir geçmişi kurtarma hamlesi yapıyor. Bu hamledeki ‘ana-karakter’ Bergama’da bulunan, MÖ 160-150 yılları arasına ait bir ‘papağan mozaiği’nden esinle üretilen bir kuş. Bu kuşun eski zamanların Pergamon’uyla, günümüz Bergaması arasında gidip gelmesi, iki zamanı birbirine bağlıyor: tarih, kayıp, tarih anlatısı gibi kritik mevzular bu kuşun tanıklığıyla anlatılıyor. Bu tanıklık insana geçmişin geçmiş olmadığını, o hayaletlerin taşlarda, yapılarda, coğrafyada titreştiğini hissetiriyor. Anadolu’da bir hayalet dolaşıyor, hontolojik bir kazıyla açığa çıkarılmayı bekleyen bir hayalet.

Boran ise Büyülü Ev adlı videosunda, Mardin’de bir Ermeni aileye ait Kespo malikanesinde ‘kafası koparılmış’ olan bir güvercini ‘protez’ bir kafa takarak onarıyor ve bu ideolojik ve fiziksel şiddete uğramış sembole iade-i itibarda bulunuyor. Burada çok sert bir tahribat var: bir küçük heykelin kafasının koparılması, hem Ermeni mirasının nasıl bir şiddetle yok edildiğinin ifadesi, hem de nekro ve biyopolitikayla alakalı bir şey.

Hem Boran, hem de Büyüktaşcıyan tarihin hayaleti diye de ifade edilebilecek ‘yok-şey’le bugüne müdahalede bulunuyorlar. Bugünü resmi tarihin değil, öteki-tarihin gözüyle yeniden görmek için iki kritik müdahale.

       Ahmet ERGENÇ












13 Temmuz 2020 Pazartesi




Söyleşi…
13 metrekare Sanat Kollektifi İle…

“ Faillik meseleleri bağlamında, İnsanı merkezine alan bir düşünce ağının içinde; ev, köprüler, sokaklar, caddeler, pasajlar gibi belleğin taşıyıcısı durumundaki mekanların hafızalarına dair gerçekleştirmeye çalıştığımız sanatsal üretimlerimiz ve metodolojileri, ne ölçüde doğru bir üretime ve doğru bilgilere ulaşmamızı sağlayabilir? 
Mehmet Ali Boran, bir mekanı canlı ve cansız mefhumunun eşitlendiği bir zeminde görmeye Çalışarak, kimi arazilerde
yaptığı gözlem ve araştırmalarını ve bu alanlara dair gerçekleştirdiği kimi videolarını ele alacak.
Boran, ayrıca yine çağdaş sanat medyumlarını kullanarak yeni dönem güvenlik sistemlerinin, bitki örtüsü, kayaç türleri, engebelilik gibi Jeo üzerinden denetim ve gözetim sistemlerinin, bilhassa orman yangınları, HES ve asfalt dökme çalışmaları gibi doğaya kalıcı hasarlar bırakan projelerin icrasının başka türlü nedenlerine eğilmeye çalışıyor.“

Fiziksel mesafenin korunduğu, kapalı bir oturum olarak gerçekleşecek.








10 Şubat 2020 Pazartesi



So Near Yet So Far | Vernissage 15.02.2020 16 bis 20 Uhr | Villa Waldberta Palmenhaus

Uluslararası hareketlilik imkanları yeni sanatçı ağlarını yaratıyor; yeni kolektif sanat pratiklerini hayata geçiriyor. Çağdaş sanat projeleri uluslararası, disiplinler ötesi, çoğul, katılımcı, kolektif olmanın değerini ortaya koyuyor. Buna karşın iletişimin niteliği için aynı şeyi söylemek mümkün mü? Çağdaş sanatın küresel estetiği yereli, farklılığı, çeşitliliği ne derece içeriyor? Merkez çevre hiyerarşilerinin baskısı altında sanatçı kendi coğrafyasının sorunlarını, kendi seyircisini, kendi varlık sorunlarını ne derece paylaşabiliyor? Uluslararası sanat alanında konuşulan dil çoğulluğu ne kadar taşıyor? Uluslararası çağdaş sanat alanında, tüm o ağır kavramsal çerçeveler altında birleşen sanatçılar teorik, estetik bir ortaklığı deneyimleyebiliyorlar mı?
Çok Yakın Ancak Çok Uzak bu sorulara odaklanan iletişimsel bir estetik deneyimdir. Bireysel ve kültürel farklılıkları, öncelikleri, hassasiyetleri ve eğilimleri kaybetmeden çoğulluğu yaratıcılığa koşmak için bir model önermektedir. Atölye çalışmaları, okumalar, performanslar ve bir sergiden oluşan proje, merkezi üç farklı şehirde olan, üç uluslararası sanatçı inisiyatifinin üyesi veya davetlisi sanatçılar tarafından gerçekleştirilecektir: Karşı Sanat / İstanbul, Merkezkaç / Diyarbakır ve Rhythm Section / Münih.1
1 Karşı Sanat Kolektifi ve Enstitüsü (İstanbul merkezli) bir sanatçı kolektifi ve İstanbul Be- yoğlu'nda bulunan bağımsız bir sanat mekanıdır. 2000 yılından beri Karşı Sanat çeşitli uluslararası sergi, etkinlik ve eğitim programlarına ev sahipliği yapmıştır. Karşı Sanat, siyasi ve estetik kısıtlamalar olmadan tüm farklılıklara yer açmaya çalışan kar amacı gütmeyen bir organizasyon- dur.
Merkezkaç Sanat Kolektifi Diyarbakır merkezli, Diyarbakır, Batman ve Mardin'den gelen ve hala bu şehirlerde yaşamakta olan sanatçılardan oluşan bir kolektiftir. Bölgedeki çağdaş sanatın potansiyelini ortaya çıkarmayı ve uluslararası üretim süreçlerine eklemeyi amaçlamaktadır. Çağdaş sanat bağlamında, üniversitelerin ve güzel sanatlar liselerinin sanat bölümlerinden öğren- cilerle eğitim çalışmaları yürütmektedir.
Rhythm Section Münih merkezli, uluslararası bir sanatçı grubudur. Çalışmalarının merkezine ritmi alan farklı sanat alanlarından gelen çağdaş sanatçılardan oluşur.
Çok Yakın Ancak çok Uzak farklı güzergahlardan gelmiş sanatçıları estetik araçlarla, kararları birlikte alıp uygulayarak, mekanı ve zamanı ortaklaşa kullanarak, işbirliği içinde toplu bir sergi oluşturma deneyimine davet etmektedir.

14 Ocak 2020 Salı




                  Hinterland Galerie ve Karşı Sanat işbirliğiyle gerçekleştirilen Mirasçılar/The Heirs başlıklı küratörlüğünü Ezgi Bakcay ve Barış Seyitvan'ın üstlendiği sergi, 30 Ocak-14 Mart arasında Viyana'da Hinterland Galerie'de. Yolunu düşüren herkesi bekleriz.

29 Ocak saat 19:00 Açılış
Adres: Hinterland Galerie
Krongasse 20 A-1050 Wien

Mirasçılar
"Kültürel mirasa değer verilmesi", kültürel ve ekonomik açıdan cömert bir eylem olarak görülebilir ancak bu eylem aynı zamanda kültürel gücün enstrumanlarından biridir.
Kültürel mirasın korunması, geçmişin yorumlanması olduğu kadar geleceğin de inşa edilmesidir. Eğer “tüm hükümdarlar kendilerinden önce hükmedenlerin mirasçılarıysa” kültürel mirasın mirasçıları tam olarak kimlerdir? Kültürel miras, zafer kafilesinin ganimetleriyse, hariç tutulanları nasıl tarif eder, geçmiş sahiplerinden söz etmeden nasıl tanımlayabilir, hükümdarların eline geçen kültürel hazineler üzerinde nasıl hak iddia edebiliriz?

Sanatçılar:
Elçin Acun, Aşkın Adan, Mehmet Ali Boran, Yağmur Çalış, Orhan Cem Çetin, Nilüfer Ergin, Rezzan Gümgüm, Rubber Hammer, Barış Seyitvan, Selim Süme, Dilek Winchester, Egemen Tuncer

The Heirs
"appreciation of cultural heritage" can be considered a generous cultural and economic practice but this practice also acts as an instrument of cultural power.
Protection of the cultural heritage is as much a construction of the future, as it is an interpretation of the past. If “all rulers are the heirs of those who conquered before them”, then who exactly are the heirs of the cultural heritage? If the cultural heritage is the spoils carried along in the triumphal procession, how do we define the cultural heritage that is excluded or how do we define it without addressing its previous owners and how do we claim back the cultural treasures from the rulers?

Artists:
Elçin Acun, Aşkın Adan, Mehmet Ali Boran, Yağmur Çalış, Orhan Cem Çetin, Nilüfer Ergin, Rezzan Gümgüm, Rubber Hammer, Barış Seyitvan, Selim Süme, Dilek Winchester, Egemen Tuncer

31 Ekim 2019 Perşembe







Exhibition

“Ass memory Ma chınes“

Artists:
Babi Badalov, Damian Le Bas, Delaine Le Bas, CABOCO (Benjamin Abras / Nástio Mosquito / Junior Fernadez), Baran Cağinli, Chto Delat - events and aroundChto Delat, Lusine Djanyan and Alexey Knedlyakovsky, Juan-Pedro Fabra Guemberena, Kholod Hawash, Fatoş Irwen, Saddam Jumaily, Spartak Khachanov, Barış Seyitvan / Mehmet Ali Boran, Issa Touma

Musicians: Lil Baliil, Ramy Essam, Paleface Official, Grammo Suspect - Rainbow Ambassador Kenya

Curators:
Ivor Stodolsky and Marita Muukkonen

AR Pavilion Helsinki - Mass Memory Machines

The violent injustices, dramatic specifics and complex trajectories of the emergencies which put artists at risk - be they Afro-indigenous Brazilians, Iraqis or Kurds from across ancient Mesopotamia’s blood-soaked contemporary borders, secular artists under religious regimes, Europeans of Romani descent, dissident ecologists, or indeed any dissenting voices resisting the crude appeals of hydra-headed fascism - are all radically different. 
From a perspective of safety - where you, dear reader, are most likely located - all of these violations of physical dignity and freedom of expression are clustered under one universal: their haptic absence. In other words, these emergencies are scarcely felt in the here and the now. Or do you feel something that scrapes your skin, embattles your ears, stings your eyes - your very own - dear reader? 
Emergencies flash by on screens, generated somewhere, somehow by someone, or some algorithmic machine. One by one, each is soon suppressed by newer news, with the angry seas of mass (mis)information rising. It’s always been easier to let yourself forget.
The Helsinki edition of the Artists at Risk (AR) Pavilion is an exhibition of first-hand witnesses and story-tellers; bodies as living documents; makers of unmade monuments; creators of memory-machines of worlds whose language you may have forgotten, denied or never learned. Translating the physically-absent into the mentally-present: the art of making memory.

A few questions.

“Why are We always on the Outside?” asks a great artist, a Gypsy as he calls himself. This massive work, which hung on the outside of Moderna Museet Malmö, and on a central square in Berlin, now adorns Helsinki’s Eerikinkatu. Are the Romani people, Europe’s largest ethnic minority like he says, “1000 Years Refugees”? 

Water climbs slowly to efface one of the first sites of human settlement, 12,000 years old. Streets and cafes are submerged, homes follow, then generations of dwellings, entire civilizations, human-geological strata. This settlement is not cursed by angry gods; nor is this a biospheric response to our anthropocene hubris. We are speaking of just another dictator’s dam. Do you remember Hasankeyf?

What is that war about, in the blood-soaked steppes of Ukraine? Or that war, in 1918, on Helsinki’s Long Bridge? Brother kills brother, and their sisters make the ammunition. Can bullet-holes be filled with molten bronze, to heal the wound? Or should a civil war be manifested in beaten iron figures and the screaming of the wind? 


Artists at Risk (AR) is an institution at the intersection of human rights and the arts. AR is dedicated to mapping the field of persecuted art practitioners, facilitating their safe passage from their countries of origin, hosting them at “Artists at Risk (AR)-Residencies” and curating related projects, such as the AR PAVILION.

This exhibition format was launched with the AR Pavilion - Athens (Biennale, 2017); continuing with the AR Pavilion - Istanbul (parallel programme, Biennale 2017); the AR Pavilion - Madrid (Matadero-Madrid, Transeuropa Festival 2017); and the AR Pavilion - Berlin (Aufbau Haus / Nordic Embassies, Berlin, 2018). Bringing this format home to AR’s first base, PM is very pleased to launch the 5th AR Pavilion - Helsinki.

Perpetuum Mobile (PM)’s  Artists at Risk (AR)-Network currently comprises 12 operational, former and future AR-Residencies across Europe and Africa.

Generously funded by the Finnish Cultural Foundation - Suomen Kulttuurirahasto, the City of Helsinki - My Helsinki and Koneen Säätiö - Kone Foundation, Taiteen edistämiskeskus - Taike, Saastamoisen säätiö - Saastamoinen Foundation, Saaren kartano - Saari residence, Nordisk kulturkontakt. 

Image Credit: Saddam Jumaily, F16, 

2 Eylül 2019 Pazartesi

The Exhibition project "Di bin ezmaneki de /Under the same sky" brings media artists from Turkey, Europe and Canada to Karlsruhe, opening a dialogue at the offspace Luis Leu. The exhibited artworks range from protest to hope, from subversion to humor, from activism to poetry, and project freedom onto the wall.
Curators:
Barbara Zoe Kiolbassa - Barış Seyitvan
Artists:
Fikret Atay
Khadija Baker
Mehmet Ali Boran
Aşkın Ercan
Murat Gök
Fatoş irwen
Berat ışık




7 Mayıs 2019 Salı




Rulo Cate (2017) yerleştirmeden görüntü...

4 Nisan 2019 Perşembe

Videolar

Wire Walker (2014)



in midst of the border (2014)



A hero (2013)


The gate (2013)


Media (2012)



Area Defance (2012)


Refresh memory (2011)



Silent scream 2010


Hazır Ol durumları (2009)


The departed





5 Şubat 2019 Salı




                                           BOŞLUKLARIN ANLAMI

     Yaratıcı Edebiyat ile Görsel Sanat Arasındaki Şiirsel İlişkiler Çalışmalarını Düsseldorf’ta sürdüren bağımsız küratör ve sanat tarihçisi Necmi Sönmez, Boşlukların Anlamı isimli konuşmasında, çağdaş sanata yaratıcı edebiyat perspektifinden yakınlaşarak geliştirdiği deneysel sergileme modellerini tanıtacak. Bir serginin kavramsal alt yapısının hazırlanmasından sunumuna, belgelenilmesine dek geçen süreç, projeye katılan herkes için çok farklı görsel tecrübeler sunuyor. Bu tecrübelerin anlamlandırılmasında yaratıcı edebiyatın, özellikle de şiirin sunduğu yorumlama, soyutlama, olanakları, “düz anlatımın” kırılarak yeni izleklerin oluşmasına yardımcı oluyor. Sönmez 2000’den itibaren dünyanın farklı coğrafyalarında geliştirdiği sergilerinden, projelerinden yola çıkarak, üzerinde durduğu “boşlukların anlamlandırılması” temasını anlatacak.


    Dr. Necmi Sönmez doktorasını Frankfurt’taki J.W. von Goethe Üniversitesi’nde tamamladı. Çağdaş sanat bölümü küratörü olarak Folkwang Müzesi’nde (2001-2006), sanatsal direktör olarak Kunstverein Arnsberg’te (2006-2009) ve Alım Komitesi üyesi olarak FRAC Franche Comté’de (2007-2010) çalıştı. Halen Tate, Staatliche Museen zu Berlin, Deutsche Bank KunstHalle, Borusan Contemporary gibi kurumlarla birlikte projeler yürütüyor. 2015’ten beri SKIRA yayınevinde (Milano) danışman editör oalrak sanatçı monografileri yayınlıyor

16 Ocak 2019 Çarşamba




Mardin Müzesine Ezgi BAKÇAY ile birlikte..

16 Kasım 2018 Cuma

11 Ekim 2018 Perşembe


MİŞAR ART


                 “Mişar,” sanatçı Mehmet Ali Boran ve yazar Mahsun Oral tarafından 2016 yılındaki bir dizi toplantı ve görüşmenin, 2017 yılında gerçekleştirilmeye başlanan Mardin'deki çağdaş sanat konuşmaları sonucunda evirilen inisiyatifin yeni adıdır.
 "Herkese Yettiği Oranda Sanat" mottosundan hareketle, nitelik ve nicelik bağlamında, sanatsal üretimlerin yeterlilik derecesinin, ne, neler, ne kadar olabileceğini ölçmeye çalışmaktadır.
Bir kişiye, bir gruba,  bir sokağa, bir kente ya da hayata yetecek olan sanatsal üretimin bir raddesi var mıdır? Ya da böyle bir radde sorgulanabilir mi?
           “Mişar,” Bir dizi sunum, panel ve konuşma programlarına paralel olarak sanatçı atölyelerini gerçekleştirmektedir.
“Mişar” inisiyatifi bu konuşma ve atölyelerde; davet ettiği sanatçılar, küratörler, eleştirmenler ve sanatın çeşitli alanlarından gelen sanat insanlarının üretim ve düşünce sistemlerini, burada görerek, izleyerek, göstererek, izleterek, dinleyerek ve takipçilerine dinleterek "sanat fazlası" diye nitelediği durumların nedenlerini "herkese yettiği oranda sanat" başlığı altında değerlendirmeye, konuşmaya ve anlamaya çalışıyor.

3 Mayıs 2018 Perşembe

29 Mart 2018 Perşembe


Labyrinth of hopes vol. 2
Curated by Anne Maniglier
Ravi Agarwal
Mehmet Ali Boran
Rachel Cunningham
Shanthamani M
Alok Prabhaker
Haythem Zakaria
Appartement Zero 13 rue des archives Paris opening 6 Avril 2018 7-11 pm & sur rdv du 6/04 au 6/05



15 Şubat 2018 Perşembe

30 Ocak 2018 Salı

Video Roman
Bir sanatçı kitabı… Bir video Roman (Sınırın orta yerinde)
2016 sonbahar…

24 Ocak 2018 Çarşamba

15 Ocak 2018 Pazartesi

17 Ekim 2017 Salı

MARDİNDE ÇAĞDAŞ SANAT KONUŞMALARI

MARDİN’DE ÇAĞDAŞ SANAT KONUŞMALARI
Mardin’de Çağdaş Sanat Konuşmaları adı altında düzenlenecek olan bir dizi etkinlik sonbahar ve kış aylarına yayılacak şekilde planlanmıştır. Programın çıkış noktasında, uzun bir zamandır şehirde gerçekleştirilen sanat etkinliklerinin ve sanat kurumlarının Mardin’de faaliyetlerini konuşturamaması, tartışmaya açamaması ve şehirde sanatsal bir döngü yaratamamasının nedenlerinin dilin konusu olmaya ihtiyaç duyan hali yer almaktadır. Sanat ortamı, sanatçı, sanat izleyicisi, galeri ve koleksiyoner gibi sanatın tikel uzantıları olan bu kavramların Mardin’de bir mecraya ulaşamamış olması da konuşmacıların üretimleri ve çağdaş sanata dair düşünce biçimleri üzerinden ele alınabilecek. Bienaller ve Mardin Sabancı Müzesi gibi kurumlar başka merkezlerde aynı sıfatlarla kendi pratiklerini kültürel ve sanatsal faaliyetlerin öznesi durumuna taşıyabiliyorken, Mardin’de formel birkaç yöntemle var olmaya devam etmeleri ve bu formel faaliyetleri sanatsal karşılıkları bağlamında nasıl değiştirebileceğimizi ve nasıl dönüştürebileceğimizi de uzun bir solukla konuşmak istiyoruz. Bu meramımızla birlikte sonbahar ve kış aylarını kapsayacak olan programımızda sanatçı Barış Seyitvan, sanat eleştirmeni Selman Akıl, çiçeği burnunda küratör Ezgi Yıldız, 2015 Venedik Bienali Ermenistan pavyonu sanatçısı Hera Büyüktaşçıyan, Videoist, Erden KOSOVA,  sanatçı Erinç Seymen, sanatçı ve sanat yazarı Emre Zeytinoğlu, sanat eleştirmeni Evrim ALTUĞ ve Pelin TAN bizlerle bir arada olacaktır.
Barış SEYİTVAN : 23 Eylül 2017
Ezgi YILDIZ : 28 Ekim 2017 “( Linda Nochlin Makelesinden) Neden Hiç Büyük Kadın Sanatçı Yok”
Hera BÜYÜKTAŞÇİYAN: 25 Kasım 2017 “Kayıp Mekanın İzinde: Melez Mekanlar ve Zamanlar”
Erinç SEYMEN : 16 Aralık 2017 "Sığınak, Koğuş ve Şirket Olarak Aile"
Emre ZEYTİNOĞLU : 13 Ocak 2018 “Felsefe Teknolojiler ve Sanat” / Evrim ALTUĞ "Sanatta Soru Sormak"
Pelin TAN : 27 Ocak 2018 "Dara Köyü"
Selman AKIL : 24 Şubat 2018 “Yeni Medya Teknikleri”/ Rafet ASLAN ve Alper İNCE “Kolektif Bir Sanat Hareketinin İmkansızlığı ve İmkanları Üzerine”

Erden KOSOVA: 24 Mart 2018  "Günümüz'ün sendromları: Modern egemenlik kodlarının krizi"

Konuşacağız..

ALPER ÖZ ALAN SAVUNMASI NATAMA DERGİSİ 2016

Alan Savunması Alper ÖZ “Kodlar yasadır. Sınırlar yaratır. Kodlar bizi belirler. Bugün yeni medya teknolojilerini kodların hayatımızı nasıl dönüştürdüğünü ve bizi nasıl belirlediğini bilmeden kullanmaktayız. Bu tehlikeli bir durum olabilir. Artık oyunun kurallarını tamamen kavrayamıyoruz. Kodları yazmadan ve bilmeden yaşıyoruz”(1) Şerif Mardin katıldığı bir TV programında "“privacy”" kavramını dile getirmişti. Yeni bir kavram değildi elbet ama çok önemsenen de bir kavram değildi, hâlâ da değil. “privacy”’nin daha önce dile getirdiği “mahalle baskısı” kadar toplumda rağbet görmeme sebeplerinin üzerine konuşulabilir. Belki “privacy” anlam olarak kişiselliğe vurgu yapıyor diyedir. Nihayetinde en basitinden aile kavramından başlanarak sürekli birlik beraberlik nutuklarının verildiği bir toplumdayız. Olası bir “privacy” savunması ile bireyci, egoist vs yaftası yemek arasında geçecek süre eminim çok uzun olmayacaktır. Programdaki konuşmanın metni şöyleydi “ ‘privacy’ diye bir kavram var; bu, insanın harimi ismetine dokunmamak manasında; buna dokunmak ve bunu öne çıkarmak Türkiye de büyük bir zafer sanılıyor; bunun aksine demokraside “privacy” diye bir şey vardır, bu davranış biçimi, tutumdur, sizin hususi hayatınıza girilmez diye bir ilkedir. Bu demokrasinin bir parçasıdır; “privacy” olmadan demokrasi olmaz; insanların hususi hayatlarındaki düşüncelerini çengelleyip ortaya çıkarmayı bir zafer sanmak; bu bize mahsus bir şey…”(2) Türkçe'de “privacy”’nin karşılığı olarak mahremiyet kullanılıyor ama mahremiyet tam karşılamıyor olabilir. Yani Şerif Mardin'in kullandığı şey "mahremiyet"ten çok "mahremiyet alanı" anlamındaydı. Farkına gelince: - "mahremiyet" daha çok "gizlilik" anlamında kullanılır(TDK) ya da Nişanyan'ın etimolojik tanımı: "yasak, tabu, töre uyarınca evlenilmesi yasak olan akraba". Yani çoğunluğun bilmemesi gereken, kişinin gizlemesi, sakınması gerektiğine inanılan şeydir. - Alan olarak tanımlandığında ise kişiye özel olan, mahremden farklı olarak herkesçe de bilinmesinde sakınca olmayan, ancak herkesin girip çıkamayacağı, saldıramayacağı, "toplumsal ahlakı zedeliyor" gibi nutukların sökmeyeceği yer demek oluyor, yani tanımından ötürü kişiye hareket imkânı sağlıyor. Mahrem alan yerine güncelde karşılığı olarak özel yaşam da kullanılabilir. Sennett, “Kamusal İnsanın Çöküşü” kitabında özel yaşamın Roma ile modern çağda farklı gelişmesinin nedeninin özel yaşama verilen anlamdan ötürü olduğunu yazar: “Romalı birey, özel yaşamın kamunun karşısına koyabilmek için bir başka ilke, dünyanın dinsel bakımdan aşılmasına dayanan bir ilke arayışına girmişti. Özel yaşamımızda bizim aradığımız ise aslında bir ilke değil, psişemizin ne olduğuna, duygularımızda neyin sahici olduğuna ilişkin bir düşünümdür. Özel yaşamı; yani kendi başımıza, ailemizle ve yakın arkadaşlarımızla baş başa kalmayı, kendi başına bir amaç haline getirme çabasındayız”(3). Özel yaşamdan[özel yaşam süresinden] beklentimiz, onu, kendi üretimimiz için veya en azından yakın çevremizle baş başa harcayabilmemiz. Her iki durumun da doğal sonucu olarak özel yaşam ile toplumsal yaşam arasında bir sınır çizmemiz gerekiyor ki zaman geçirmek istediklerimiz dışındakileri özel yaşamdan saymayalım, kendimize alan yaratalım. Bu aşamada, sınırı belirlemenin zorluğu ile karşı karşıya kalacağımızı öngörebiliyoruz. Çünkü aradığımız veya kurmaya çalıştığımız alanın somut netliği yok. Benek Çinçik’in 2013 tarihli yüksek lisans tezinde değindiği üzere, kişisel mekân konusunu ilk ortaya atan Katz olmuş. Katz’ın 1937’de öne sürdüğü kavramı Heidegger 1950’de “her hayvanın çevresini bir balon veya hava kabarcığı gibi kuşatarak kendisi ve diğer hayvanlar arasında uygun bir mesafeye izin vermek” olarak tanımlamış. Son olarak da Hall 1963-1969 yılları arasındaki çalışmalarının sonucu olarak Proksemik Teori’yi ortaya atarak olaya tamamen fiziksel nitelik katmış ve kişisel mekânı mesafeler cinsinden ifade etmiş(4). Hall’ın mekân tanımlamalarından kişiye ait en özel alan 0-45cm ile “yakın mesafe”dir. Burası yakınlarla kurulan ilişkilerin mesafesidir; Sevgili, çocuklar, yakın aile, eş dostun olduğu alan(5). Toplu taşıma, asansör kullanırken huzursuzluğumuzun sebebi bu mesafeyi paylaşmak zorunda kalmamızdır. Peki, insanların içgüdüsel olarak kendilerini güvende hissetmek üzere belirledikleri bu fiziksel sınırlar, fiziksel güvenliği sağlarken, daha soyut kavramlar olarak insanlara düşüncelerini geliştirebilecekleri, üretimlerini ortaya koyabilecekleri bir korunaklı alan da sağlar mı? Tarde’ın “varolmak, farklılaşmaktır”(6) ifadesine atıfla, insanın kendini var edeceği boyutta farklılaşacağı imkânları sunmaya yeterli olacak mıdır? Yakın mesafe, yakınlarla ilişki kurulabilen mesafe olarak tanımlanıyor. Dışarıda bırakmak istediğimiz diğer çevrelerin bu tanımları manipüle ederek yakın mesafe sınırını aşmaya teşebbüs etmeyeceklerinin garantisi yok. Aileye ve yakın çevreye bu derece önem atfederek, şirketlere, yiyecek içecek mekânlarına, okullara vs. tanıtım kanallarında taarruz edebilecekleri yeni bir kapı da bırakmış oluyoruz; “aile sıcaklığı”, “biz bir aileyiz”, “anne eli değmiş” gibi öbekler öne çıkarılıyor. Aynı durum özel yaşamını kamusal yaşamın ardında tutup kendinden önce dinini, milletini, örgütünü, partisini var eden, onlar varsa ben varım diyen taraf için de kullanılıyor. Bu sefer de bu kavramların yüceltilmesine dayanan tanıtımlar, konuşmalar ile kuşatılıyoruz. Vestel’in üreteceği “yerli” akıllı telefon modeli için çektirdiği reklam filminde, çalışanların ve ailelerinin üstlendikleri etiketlerin nasıl manipüle edildiğini gösteren bir metinle karşı karşıya kaldık. Yerli vurgusu ile zaten en başından alıcının gönlünde kurduğu tahtı, metnin akışıyla çalışanının kafasında da edinmeye çalışıyor. Ailesiyle yemek yemeyen, arkadaşlarıyla maç yapmayan, çok yemek istediği peyniri iş çıkış saati sebebiyle bakkaldan alamayan, sinemaya gidemeyen, ebeveynini uykusuz bırakan çünkü ülkeleri için, toprakları için, vatan millet için bir telefon üreten çalışan tipi; şirket, deadline, seri üretim, kâr falan değildir yani olay. Sorulunca bunu kendileri de söyler. Bu hikâyeleri o kadar dinlemişlerdir ki o kadar iyi anlatılmıştır ki dinlerken kendilerini unutup bu kelimeleri tekrara başlarlar. Şirketlerdeki motivasyon konuşmalarından duyduklarını yakın çevrelerine anlatmaya başlarlar. Dolayısıyla bu şirketlerde çalışanlardan, ürünlere dair dinleyeceklerimiz, reklam metinlerinde duyduklarımızdan çok farklı olmayacaktır, belki meslek icabı ekleyecekleri birkaç teknik ayrıntı. Yaratıp tüketiciye sunduğu bu beyaz yaka mavi yaka modeli ile hem kendi çalışanının motivasyonunu sağlıyor hem alıcının duygusal yanını okşuyor, belki okşamıyor, saldırıyor. Bu kadar tavizle çalışmanın “Niçin”ine kendi yanıtı olmadan, ezberletilen cevaplarla açıklama getiren ve sadece “Ne” yaptığını bilen üretim ordusu. Bu saldırılar arttıkça kişinin kendi adına/kendinden söyleyeceği şeyler azalıyor. Jargon ve hitap tonlamaları bu taarruzlar sonucu tek tipleştirilmiş oluyor. Yani üzerimize aldığımız her etiket, her aidiyet ünvanı ile kendimizi var ettiğimizi düşünebiliriz. Öte yanda, etiket sayısı arttıkça sınırımızı muğlaklaştırmış olduğumuzu gözden kaçırabiliriz. Her ne kadar sınır bizi tanımlayacak bir etkenmiş gibi görünse de uygun pasaportla yaklaşmayı bilen herkesi içeri almanın önünü açmış oluyoruz aslında. Şirket üzerinden daha güncel örnekleme yapacak olursam, cep telefonları, kişisel bilgisayarlar vb araçlarımız, hepsi 45cm’nin içinde, bu da demek oluyor ki ofisimiz 45cm’nin dışında kalmış olsa da mail bildirimleri ile iş hayatımız her an yanıbaşımızda. Sınır her koşulda deliniyor; zihinsel ve fiziksel. İletişim için gerekli olanın gönderici, mesaj ve alıcı olduğunu biliyoruz(7). Şimdi bu sürece insanlar için tekrardan bakalım, gönderici ve alıcı, iş yerlerinden, reklamlardan, kişisel gelişim kanallarından vs gelen taarruzlarla yeniden üretilmiş; mesaj ise günümüz iletişim kanallarına bakınca bazen kaynağı bile bilinmeyen kodlama yöntemleri ile aktarılıyor. Hal böyle olunca her ne kadar tarafı olsak da iletişim, bizden bağımsız, belli başlı şirketlerin kod algoritmalarının inisiyatifinde ilerleyen bir süreç haline geliyor. Konuşma, yazışma gibi geleneksel yöntemler bile yukarıda bahsettiğim etkenlerle tek tipleştirilen, sınırlandırılan kelime haznesine sahip dil sebebiyle, isteneni aktarmaktan uzaklaşmış durumda. Bu kısır dil, hem içinde kavrulacağımız alanı belirliyor hem sınırın kendisini ifade ediyor. Muktedirin Sınırları vs Mahremiyet Sınırı Muktedir, kendi lehinde insan inşa ederken dil ve fiilerle başlıyor. Burada muktedir olarak devleti alıp örnekleme yapayım. Kısa bir hatırlatma yaparak devam edelim: İçki reklamları yasaklandı, içki satışı sınırlandı, binlerce kez tüm alenilikleri ile izlediğimiz Yeşilçam filmlerindeki sigaralar bile çiçeklendi. Dizi sahnelerinde duvarda görülen dekolteli tablolar, çıplak heykeller bile buzlandı. Apollinaire Davası, Fareler ve İnsanlar’ın ananelerimize uygunsuz bulunması gibi trajikomik vakalarla karşılaştık, bir yerden sonra takipte zorlanır olduk zaten. Yazılı halde bulunan ve geleneklere aykırı olduğu düşünülen bu kitaplarla yeterince uğraştıktan sonra olay bir tık ileri gitti. Yani TV, bakkal, yayınevi gibi devletle vergi ve işletme yönünden bağı olan kurumlardan sonra alan daraldı. Konu gençlerin evlilikleri, çocuk sayısı, sokakta dolaşma şekilleri, kahkahaları, LGBTİ olma durumları oldu. “privacy”’e karşı geleneklere dayandırılan güçlü bir söylem geliştirdikten sonra ataklar başladı. Aile kurumunun kendisi bile tartışılabilecekken, ailelere çocuk yapmanın ve yapılacak çocuk sayısının bir görev olarak tenkidine başlandı. Kızlı erkekli yaşamanın anormalleştirilmesi girdi sıraya, bir ara evlenen gençlerin kredi borçlarının silinmesine kadar gitti. Bu aşama artık devletin resmi olarak mahrem alanlara girmeye başladığının ilanıydı. Bu aile yatırımları birçok ülkede var bildiğim kadarıyla. Avrupa da yaşlanan nüfusuna çare olarak uyguluyor bunu. Devlet için çocuk, devletin(aslında iktidarın) bekası demekti ve bunun için her türlü yatırım mubahtı. Aile de “ben yapamadım ama çocuğum güzel imkânlara doğacak, benden iyisini yapacak” motivasyonuyla bir hayli mutluydu. Yazının başlarında Sennett’en alıntıladığım modern özel yaşam tanımının temel bileşenlerini oluşturan kişi, ailesi ve yakın çevresi de böylece iktidar eliyle şekillendirilmeye başlanmış oluyordu. Kitlelere o kadar dâhil edilmiş ve dâhil edildikçe o kadar sessizleştirilmiş ve kitle için o kadar her şeylerini vermeye hazır durumda ki insanlar, kitlenin çıkarları her şeyin önünde, hiçbir isteğine ses çıkarmak yok. İşin hazin tarafı kitle çıkarları da yeme, içme, barınma gibi doğal çıkarlar değil yönetici iktidarın belirlediği kitle için sanal ve sadece iktidar kanadında somut karşılıkları olan çıkarlar; gözetlemeyi ve kontrolü kolaylaştıran araçlar. Kabullenme seviyesi o kadar yüksek ki mahrem alanı bile buna feda edecek konumda herkes. Ses çıkarırsan hainsin! Ocusun, bucusun! “Her hâkimiyet biçimi de yasaları kendi çıkarlarına uyacak biçimde çıkarır. Demokraside demokratik yasalar, tiranlıkta tiranca yasalar çıkarılır, vesaire. Bu yasaları koyarken yönetici konumunda olanlar, kendi çıkarlarına olan bu yasaların halkın da çıkarına olduğunu öne sürerler. Bu yasaları ihlal edenleri de yasaya ve adalete karşı geliyor, diye suçlu bulurlar”(8). Burada Şerif Mardin’in demokrasinin olmazsa olmazlarından saydığı “privacy”yi nereye konumlandıracağımızı kestiremez durumdayız çünkü privacy, "herkesin girip çıkamayacağı yer" idi. İki seçeneğimiz var ya privacy tanımı Roma vs Modern Çağ’da olduğu gibi artık güncel değil ya da artık “privacy” yok.
Sayfa Kaynağını Görüntüle
42 Maslak’ta "Bilinmeyen Kod" sergisinde Mehmet Ali Boran'ın "Alan Savunması"(2011, Fotoğraf Yerleştirme, 80x120)
Mehmet Ali Boran'ın "Alan Savunması” çalışması bana "mahremiyet alanı"nın ne şekilde savunulması gerektiğini düşündürmüştü. Oldukça geniş bir arazi, arazinin bir yerinde kum torbalarından kurduğu barikatın arkasında güneş gözlüğü, havlusu ve şortu ile güneşlenen bir adam. Güneşlerken etrafı kolaçan etme ihtiyacı da duyuyor. Şimdi bunu yazının şimdiye kadarki kısmına uyarlayalım. O kadar geniş bir arazide güneşlenmek gibi gayet zevkli ve kişisel bir amaçla, hatta savunmasız halde bulunmasına rağmen etraftan gelebilecek saldırıları da düşünmeden edemiyor. Bunun için bulunduğu arazi göz önüne alındığında işe yaramayacak da olsa, siper inşa etme ihtiyacı duyuyor ve etrafı sık sık gözetliyor, rahatını alabileceği şekilde uzanamıyor bile. Zaten tanımından ve varlığının doğal sebebi olarak, kimsenin girmemesi gereken bir alan olan mahrem alanı korumak için önlemler alıyor. Bu durum tam olarak da günümüzde maruz kaldığımız yaşama şekli. İletişim imkânlarının gelişmesi ile bizi yatağımıza kadar kovalayan iş planları, gündem hashtag’leri, facebook postları, gazete manşetleri, devlet kuralları. Kendini özgür hisseden insan, aslında o özgürlük alanında bu bombardımanın yarattığı çerçevede özgür olabiliyor. Kafasını çerçevenin dışarısına çıkarabileceği fırsatı nadiren buluyor. Sabah uyanıp işine-okuluna gidiyor, iş kuralları; akşam evine geliyor varsa aileye dair görevler, yoksa sosyal medya-TV bombardımanı, beğen ve paylaş, retweet’le, post ile deşarj ol… bilmediğin kod dizinlerinin yarattığı imkanlar dahilinde yaşa, kendini ifade et, özgürleş. Bir yandan o kod dizinleri hayatını yedeklesin, analiz etsin ve buna uygun çıkarımlarla seni yönlendirsin; senin müdahil olamadığın ama seni temsil eden bir profil. Sanat(çın)ın Alanı ve Sınırları Delmek Konu kişisel alan olunca, söz illa sanatçıya gelecekti, sanatçının üretimini nereye koymak gerekiyor? Kaldı ki konu sadece sanatçının değil sanatın da sınırlarını gündeme getiriyor. “Neden söz açacaktır sanat? Toplumun istediği ile yetinirse, dar bir eğlence aracı olur çoğunlukla. Bunu yapmasa; sanatçı, kendi düşlerinin içine çekilme kararını alsa, bir reddin deyimlenmesinden başka bir şey olmayacak. Böylelikle eğlendiriciler, ya da gramer kuralcıları edebiyatına düşeceğiz. Her iki halde de, yaşayan gerçekten kesilmiş bir sanat olacaktır bu”(9) Sanatçının konuyla ilgili ikilemleri değişmedi; “Sen sanatınla ilgilen, buralar senin alanın değil” ve “halk burada, sanatçılar nerede” türevli iki kanat arasında gidip geliyor. Son birkaç yılda yaşanan kitlesel olaylarda(Gezi, terör, patlatılan bombalar, Doğu, Suriye, Filistin…) bahsettiğim iki kanat çerçevesinde sanatçılar da nasibini aldı. Bu nasiplenme sosyal medya linçi olarak daha rahat hissedilmeye başlandı. Geziciler neden tankın önünde değil, Batı’dakiler neden Doğu’daki ablukayı delmiyor, Filistin’de çocuklar ölürken sustun, Kobane’ye ise duyar kasıyorsun… Evet, insanlar en ölümcül hengâmenin içinde bile sanatçıyı övmek/yermek için zaman yaratabiliyorlar. Sanatçı, üretimini kendi alanında yapma hakkına sahiptir, zaten bu alan bu sebepten talep ediliyor. Özgür olmayan, privacy’ye sahip olmayan bir sanatçı tanımını kabul etmek çok zor olmalı. Burada “Özgür sanatçı, özgür insan gibi rahatını düşünen insan değildir. Özgür sanatçı, güçlükle kendi düzenini yaratandır”(10) diye yazan Camus’u ve ilişkili olarak tekrardan “varolmak, farklılaşmaktır”ı anmak gerek. Elbet yaşadığı çağın etkilerini hissedecek, olanları doğrudan ya da kendi sınırlarından süzerek eserlerine yansıtacak, bu tamamen kendi tercihidir. Süreci kendi üretim tercihleri, kendi düzeni kapsamında ele alır, işler. Ancak toplumun beklediği şekilde, yaşanan her olayda hazır bulunup durum üzerine bir çift söz söylemek, analiz yapmak, olayı alıp hemencik eserine yansıtmak gibi davranışlar sanatçıdan beklentiler kapsamında olmamalıdır. Sanatçıya atfedilen görev, herkesin yaşadığı mutlulukların, çektiği acıların yazıcılığı olmamalıdır. Belki gazeteci, belki arşivcilerin, tarihçilerin işi olabilir, sanatçının değil. Radikal Gazetesi basılı çıkarken Yılmaz Erdoğan’a öyle bir misyon verilmişti. Yaşanan olayı takip eden günlerde ilk sayfadan alt alta konulmuş Yılmaz Erdoğan cümleleri yayınlanırdı. Evet, gazetede ve ilk sayfadan, o cümlelerin yeri orasıdır çünkü. Sanat olup olmadıkları, bir sanatçı tarafından kaleme alınıp alınmadıkları tartışmaya açıktır. Baskın görüşüm daha çok poz oldukları yönünde. Mehmet Ali Boran’ın yine “Bilinmeyen Kod/Code Unknown” sergisinde yer alan “Sınırın İçinde /In The Midst Of The Border”(5’, 2014) adlı video çalışması sanatçıların sık sık yaşadığı bu ikilemini irdeliyor. Boran’ın diğer çalışmalarında olduğu gibi bu çalışmasında da soyut kavramlar bir nevi somutlaştırılmış halde de yer alıyor. Videoda, sınırın diğer tarafına yasal olmayan yollarla geçmeye çalışan bir sanatçı ve bu amacını gerçekleştirmesine yardımcı olacak olan kaçakçı vardır. Olaya odaklanma aslında karakter seçimiyle başlıyor. Kaçakçı sınırı rutin olarak delendir, bunu para kazanma amaçlı yapar. Sanatçı sınırı delmek isteyendir, parasal hiçbir beklentisi yoktur. Yani aşılacak olan sınır aynı ancak aşmanın sonuçları farklı olacak. Sanatçının diğer yakaya geçmek istemesinin sebebi orada yaşanan çatışmaları sanatıyla durdurabileceğine inanmasıdır. Kaçakçının sınırı geçer geçmez parasını aldığı(amacını gerçekleştirdiği) düşünülürse, sanatçı daha soyut, uzun vadeli ve sonucu belirsiz bir amaç peşindedir. Doğası gereği sürekli olarak bir sınır aşma peşinde haliyle. Video, sınırı geçme aşamasında geçiyor, ara ara kaçakçı ile sanatçı durup devriyelerden, nöbetçilerden, köylülerden saklanmak zorundadır. O durmalarda sohbetler ediliyor. Kaçakçı, sanatçının neden diğer yakaya geçmek istediğini bu sohbetlerde öğreniyor. Akabinde sanatın fiziksel bir gücü olmadığından, hatta internet, gazeteler, barış güçleri bile bir şey yapamazken sanatın herhangi bir çözüm sunamayacağından bahseder, vazgeçirmeye çalışır. Bunun sanatçı da farkındadır, bunun için uzun vadeli bir plan yapmıştır, önce insanların yönünü sanata çevirecektir, yüreklerine sevgi, güzellik bulaşan insanlar sanatın gücünü görecek ve çatışmalar duracaktır. Kaçakçı görece daha gerçekçi ve ironik bakışıyla, “geldiğin yerdeki insanların yönünü sanata çevirdin de sınırın diğer yanındakilerin yönünü çevirmek kaldı”. Sanatçı vazgeçmez, kaçakçı üstelemez, işine bakar. Bahsettiğim soyut kavramların bir nevi somutlaşmasına bakalım; Sanatçı burada “sen sanatçısın işine bak” ile “dünyada yaşanan bir soruna sanatçıların da parmak basması, müdahale etmesi gerekir” görüşleri arasındaki sınırı aşmaya çalışırken bir yandan da yaşadığı yer ile çatışmanın(sorunun) olduğu yer arasındaki sınırı, tel örgüyü aşmaya çalışmaktadır. Bunu yapmak için kaçakçıyla ortak hareket etmek zorundadır. Her ne kadar tamamen kendi amacı için çalışmak istese de bunu çevresindeki ve hatta kendiyle tamamen zıt olan bireyler/görüşlerle ortaklaşmak zorunda kalmak, çok yabancı olduğumuz bir durum değil. Serginin küratörü Ebru Yetişkin, katalog yazısında “Günümüz koşullarında bilgi-iktidarın nasıl yeniden üretildiğini, hatta kalmaya çalışanların ve hatta kalamayanların eylem yolları izlenerek keşfedilmeye çalışılıyor. Sanata, sanatçıya ve sanat eleştirmenine atfedilmiş güncel işlevler güncel kodlarla yeniden sorgulanıyor”(11) diyor. Mehmet Ali Boran da güncel kodlarla sanatçının sınır kaygısını yeniden sorguluyor. Bunu hem çalışmanın içeriği olarak hem kullandığı teknik ile kendi düzenini kurarak gerçekliyor. Camus’un özgür sanatçısı olma yolunda atılmış ciddi bir adım olarak düşünülebilir. Sanatçı, kendi sınırları dâhil sınırları aştıkça, farklılaştıkça var oluyor.
SINIR, 2014 Mehmet Ali Boran Video 5’
Henüz alanlarını teslim etmeyen azınlık öyle bir noktaya geldi/geliyor ki alanlarını koruyabilmesi için siperlerin arkasına geçmesi gerekecek. Siper arkasında klasik barutlu, namlulu yani ateşli silahlarla olmaz bu iş gibi geliyor. Çünkü alanlarını teslim edenler silah altında teslim etmiyor ki silahla geri alsın. Olay düşüncelerin ve farklılıkların teslim edilmesinde gibi görünüyor. Bunun için aynı anda hem siperimiz hem atak gücümüz olabilecek yöntemler aramak, geliştirmek bir zorunluluk olacak. Alanı korumak için bir yerlerin, birilerinin yanında, manipülasyona açık etiketlerle var olmaktan çok; Romalı bireyin izinde, Tarde’ın ifadesi kapsamında, alanın içinde üretimimizle, kendimiz olarak; var ettiğimiz ve bizi var eden farklılıklarımızla pozisyon almamız gerekecek. Kaynakça:
1- Ebru Yetişkin, “Bilinmeyen Kod/Code Unknown” Sergi Kataloğu: http://ebruyetiskin.com/lib/code_unknown.pdf adresinden alındı
2- Şerif Mardin Yazı İşleri Özel'de[16 Eylül 2010 Perşembe] - http://www.ntv.com.tr/turkiye/serif-mardin-yazi-isleri-ozelde,EqbSbsjHnkC6_D6UquSWxQ
3- Richard Sennett, Kamusal İnsanın Çöküşü, Ayrıntı Yayınları, 4. Baskı – 2013, Syf: 16
4- Benek Çinçik, 2013, “Kentsel Mekan-Birey Etkileşimi: Kentsel Mekana “Affekt” Üzerinden Bakmak”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul
5- Proxemic Theory[Wikipedia – 10 Ağustos 2016], https://en.wikipedia.org/wiki/Proxemics
6- Gabriel de Tarde, Monadoloji ve Sosyoloji, Öteki Yayınevi, 2. Basım – Şubat 2007, Syf: 64
7- Alper ÖZ, “Kitle: İletişememe Araçları”, Natama, Sayı 10 – Nisan 2015, Syf: 64
8- Platon, Devlet, Bordo Siyah Yayınları – Dünya Klasikleri, Syf: 42
9- Albert Camus, Sanatçı ve Çağı, Bilgi Yayınevi, 1. Baskı – 1965, Syf: 29
10- Albert Camus, age, Syf: 49
11- Ebru Yetişkin, age, Syf: 8 - Teorik Bakış dergisinin Mayıs 2014 tarihli “Kapatılma” sayısı konuya dair kapsamlı bir çalışma olmuş. Kapatılmaya dair bir okuma önerisi olarak kabul edilebilir.